MỞ ĐẦU
1. Sự cần thiết của việc nghiên cứu đề tài
“Tiền đề cơ bản của chủ nghĩa duy vật là thừa nhận thế giới bên ngoài, thừa nhận sự tồn tại của vật ở ngoài ý thức chúng ta và độc lập với ý thức chúng ta”[1]. Triết học Mác cũng như vậy, song, đối với triết học Mác, thừa nhận tính vật chất của thế giới chỉ là khởi điểm chứ không phải kết thúc, cũng không phải là toàn bộ. Xuất phát từ khởi điểm này, phải lý giải và nắm vững một cách biện chứng duy vật về mối quan hệ giữa thế giới và con người, giữa tính vật chất của thế giới và tính năng động của hoạt động tinh thần nhân loại, mới có thể xây dựng được một thế giới quan hoàn chỉnh, khoa học. Các nhà triết học trước đây, kể cả các nhà duy vật chỉ xem xét con người ở vị trí lệ thuộc với hoàn cảnh bên ngoài, chứ chưa đạt tới quan điểm hoạt động của con người. Trong Luận cương về Phoiơbắc, Mác đã viết: “Khuyết điểm chủ yếu của toàn bộ chủ nghĩa duy vật từ trước đến nay - kể cả chủ nghĩa duy vật của Phoiơbắc -là sự vật, hiện thực, cái cảm giác được, chỉ được nhận thức dưới hình thức khách thể hay hình thức trực quan, chứ không được nhận thức là hoạt động cảm giác của con người, là thực tiễn, không được nhận thức về mặt chủ quan”[2]. Chủ nghĩa duy vật ấy xem cảm giác như trạng thái thụ động, chịu tác động từ bên ngoài con người, thực ra theo C.Mác, hoạt động cảm giác tự nó đã là hoạt động thực tiễn cụ thể của con người. Con người không chỉ chịu sự tác động của hoàn cảnh, mà còn là chủ thể tích cực cải tạo hoàn cảnh. Chủ nghĩa duy vật cũ chưa làm sáng tỏ ý nghĩa nhận thức khi con người tác động vào thế giới. Cần thấy rằng con người nhận thức thế giới là để cải tạo thế giới. Nhận thức cảm giác về thế giới bên ngoài là yếu tố đương nhiên trong hoạt động thực tiễn. Việc tách rời quan hệ cảm giác về thế giới khỏi hoạt động thực tiễn đã cho thấy tính phiến diện của cách tiếp cận trực quan, giản đơn. Khắc phục những hạn chế đó, triết học Mác, đã đưa ra quan niệm về thực tiễn đồng thời vạch rõ vai trò của thực tiễn đối với nhận thức, đó là: thực tiễn là cơ sở, động lực, mục đích của nhận thức, thực tiễn là tiêu chuẩn để kiểm tra chân lý.
Quan niệm của triết học Mác về vai trò của thực tiễn đối với nhận thức đã trở thành điểm xuất phát cho mọi hoạt động cách mạng của giai cấp công nhân và nhân dân lao động. Song, ngày nay bản thân triết học Mác – Lênin nói chung và quan niệm về thực tiễn và vai trò của thực tiễn đối với nhận thức nói riêng cũng đứng trước những thử thách lớn. Những thay đổi hết sức sâu rộng trong đời sống nhân loại đang cần những giải đáp mới cả về triết học, kinh tế chính trị học và chủ nghĩa xã hội khoa học. Bên cạnh đó, cũng có những học thuyết, quan điểm công khai phủ nhận chủ nghĩa Mác – Lênin. Ngay ở Việt Nam, bất chấp thực tiễn hùng hồn được chứng minh qua 20 năm đổi mới, nhiều người do thông tin không đầy đủ, do bất cập trong nhận thức lý luận và thực tiễn, phai nhạt lý tưởng, cơ hội chính trị hoặc do bản chất chống cộng bằng nhiều hình thức công khai hay giấu mặt đã ra sức tấn công, xuyên tạc chủ nghĩa Mác – Lênin, xuyên tạc đường lối đi lên chủ nghĩa xã hội của Đảng ta. Trước tình hình đó, những quan điểm của triết học Mác - Lênin cần thiết phải được bảo vệ và chứng tỏ những giá trị, ý nghĩa bền vững của mình, phải được nhận thức và được phát triển một cách chính xác, sâu sắc, toàn diện và có hệ thống để có thể tiếp tục đóng vai trò làm cơ sở lý luận và phương pháp luận cho nhận thức khoa học.
2. Mục tiêu nghiên cứu
Nghiên cứu đề tài “Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức” hướng đến việc làm sáng tỏ nội dung phạm trù thực tiễn và phạm trù nhận thức; vai trò của thực tiễn đối với nhận thức.
3. Đối tượng nghiên cứu
Đề tài nghiên cứu vai trò của thực tiễn đối với nhận thức.
4. Phương pháp nghiên cứu
Đề tài được nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng. Bên cạnh đó tác giả cũng sử dụng những phương pháp nghiên cứu cụ thể như sau:
- Phương pháp phân tích
- Phương pháp tổng hợp.
- Phương pháp so sánh…
5. Cấu trúc đề tài
Ngoài phần mở đầu và kết luận, đề tài được chia làm hai chương, cụ thể như sau:
Chương 1: Khái quát về phạm trù thực tiễn và phạm trù nhận thức
1.1. Phạm trù thực tiễn
1.2. Phạm trù nhận thức
Chương 2: Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức.
2.1. Thực tiễn là cơ sở của sự phát sinh nhận thức
2.2. Thực tiễn là nguồn gốc và động lực của nhận thức
2.3. Thực tiễn là tiêu chuẩn để kiểm tra chân lý
Chương 1
KHÁI QUÁT VỀ PHẠM TRÙ THỰC TIỄN VÀ PHẠM TRÙ NHẬN THỨC
1.1. Phạm trù thực tiễn
1.1.1. Khái niệm
Là một hiện tượng xã hội, từ rất sớm, thực tiễn đã thu hút sự chú ý của các nhà triết học. Triết gia Hy Lạp cổ đại Xôcrat từng nói: “chỉ cần một chút hơi thở, tôi sẽ không dừng thực tiễn triết học”, Arixtốt cho rằng: “thực tiễn là hoạt động bao gồm cả mục đích hoàn thành”. Trong lịch sử triết học châu Âu, Cantơ đã chính thức đưa khái niệm thực tiễn vào triết học, đồng thời đưa ra hai khái niệm: “lý luận lý tính” và “thực tiễn lý tính”. Theo Cantơ, thực tiễn thông qua ý chí của con người mẫu mực để chi phối hoạt động đạo đức của con người, giúp con người đạt tới tự do. “Thực tiễn” của Cantơ do vậy không tách rời phạm vi thực tiễn luân lý. Hêghen thì nhận thức “thực tiễn” bằng con mắt duy tâm khách quan, ông đưa ra khái niệm “thực tiễn lý luận”, đồng thời xem đó là một bước không thể bỏ qua để đạt được và thực hiện ý niệm tuyệt đối. Phoiơbắc cũng đã tìm hiểu thực tiễn, đưa ra một số kiến giải về quan hệ giữa thực tiễn với lý luận, song, theo Mác, ông không hiểu được ý nghĩa của hoạt động cách mạng, của hoạt động thực tiễn phê phán. Có thể nói, hầu như các trào lưu triết học trong lịch sử đều không có quan niệm đúng đắn về phạm trù này, hoặc coi thực tiễn như là hoạt động tinh thần sáng tạo ra thế giới của con người, chứ không xem xét là hoạt động vật chất, là hoạt động lịch sử - xã hội, hoặc coi đó là hoạt động “con buôn, đê tiện, bẩn thỉu” và không có vai trò gì đối với nhận thức của con người.
Sở dĩ các trào lưu triết học trước đó không giải quyết chính xác vấn đề thực tiễn vì ngoài những nguyên nhân về thế giới quan và phương pháp luận còn do sự hạn chế về mặt nhận thức thực chất vấn đề thực tiễn. Bản thân thực tiễn đã có sẵn đặc trưng mâu thuẫn, một mặt, thực tiễn là hoạt động có mục đích của con người, hàm chứa nhân tố chủ quan của con người, chịu sự chi phối lý tính và có ý thức của con người; mặt khác, thực tiễn lại là của con người thực thể vật chất, thông qua các công cụ vật chất đã tiến hành quá trình khách quan biến đổi thế giới vật chất. Không nắm vững một cách toàn diện và sâu sắc những mâu thuẫn nội tại của thực tiễn là nguyên nhân dẫn đến sự tranh cãi nhận thức luận không dứt, là sự cố chấp giữa chủ nghĩa duy tâm và chủ nghĩa duy vật.
Kế thừa và phát triển sáng tạo những yếu tố hợp lý trong những quan niệm về thực tiễn của các nhà triết học trước đó, C. Mác và Ph. Ăngghen đã có quan niệm đúng đắn, khoa học về thực tiễn và vai trò của nó đối với nhận thức cũng như đối với sự tồn tại và phát triển của xã hội loài người. Với việc đưa phạm trù thực tiễn vào lý luận nhận thức, các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác-Lênin đã tạo nên một bước chuyển biến cách mạng trong triết học nói chung và trong lý luận nhận thức nói riêng. Thực tiễn là toàn bộ những hoạt động vật chất, mang tính lịch sử - xã hội của con người nhằm mục đích cải biến tự nhiên, xã hội và tư duy.
1.1.2. Đặc trưng và hình thức cơ bản của thực tiễn
- Đặc trưng của hoạt động thực tiễn:
Nhìn từ tổng thể, thực tiễn có ba đặc trưng cơ bản: tính hiện thực khách quan, tính năng động tự giác và tính lịch sử xã hội.
Thứ nhất, thực tiễn là hoạt động khách quan có tính vật chất. Các yếu tố và tiền đề cấu thành của thực tiễn gồm: Chủ thể của thực tiễn (con người), đối tượng của thực tiễn (thế giới bên ngoài) và phương tiện của thực tiễn (công cụ…). Chúng đều là thực tại khách quan mà con người có thể cảm biết được. Kết quả của thực tiễn chính là “sự thật” mà ta cảm biết được, nó cũng là sự tồn tại khách quan ở bên ngoài ý thức của con người; độ rộng, độ sâu và quá trình phát triển của thực tiễn đều chịu sự chế ước của điều kiện khách quan và sự chi phối của quy luật khách quan. Thực tiễn với tư cách là hoạt động khách quan, đặc điểm của nó chính là lấy thực thể cảm tính (con người) cùng với thực thể cảm tính (vật) phát sinh quan hệ, đồng thời lấy phương thức của cảm tính tác động vào đối tượng cảm tính. Trong tác phẩm Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán, khi nói đến “Luận cương về Phoiơbắc” của Mác, Lênin đã dẫn lời của Lêvy: “Mác cho rằng cùng phù hợp với hoạt động của hiện tượng của nhân loại là hoạt động của vật, tức là thực tiễn của nhân loại không chỉ có ý nghĩa của hiện tượng, mà còn có thời gian, ý nghĩa của thực tại khách quan, loài nói của ông ấy về bản chất là chính xác”.
Thứ hai, thực tiễn là hoạt động năng động của tự giác, thực tiễn là hoạt động có tính sáng tạo của con người tự giác cải tạo thế giới vật chất. Trong hoạt động thực tiễn, con người lấy nội dung của “vật” chiếu rọi đến chính bản thân mình, đồng thời lấy nhu cầu của bản thân mình làm hình thức tập trung đến nội dung của “vật”, làm cho sự vật của quan niệm chuyển hoá thành sự vật vật chất. Cho nên làm cho “vật” biến thành sự vật tồn tại phụ thuộc ở nhu cầu của con người. Giữa con người và sự vật thiết lập nên một kiểu thống nhất mới. Ở điểm này, sự tác dụng lẫn nhau giữa hoạt động thực tiễn và thực thể cảm tính trong giới tự nhiên là căn bản không giống nhau. Tính mục đích, tính tự chủ, tính sáng tạo của hoạt động thực tiễn biểu thị rõ thực tiễn có tính năng động, tự giác. Tính năng động tự giác không chỉ là đặc điểm của thực tiễn, mà còn là một trong những thước đo trình độ phát triển thực tiễn.
Thứ ba, thực tiễn là hoạt động lịch sử xã hội. Hoạt động thực tiễn được thực hiện thông qua việc con người sử dụng những công cụ vật chất tác động trực tiếp vào những đối tượng làm cho chúng biến đổi theo những mục đích nhất định. Hoạt động này được thực hiện một cách tất yếu, khách quan và không ngừng phát triển bởi con người qua các thời kỳ lịch sử. Vì vậy, thực tiễn bao giờ cũng là hoạt động mang tính lịch sử - xã hội.
Thực tiễn vừa bắt đầu đã là thực tiễn của xã hội, là thực tiễn của lịch sử đang phát triển. Con người luôn ở trong mối quan hệ nhất định để tiến hành các hoạt động thực tiễn. Cho dù thực tiễn có thể biểu hiện là hoạt động cá thể của một con người, nhưng con người luôn dựa vào lực lượng xã hội làm nảy sinh quan hệ với tự nhiên, làm hoạt động thực tiễn. Mác đã chỉ ra để tiến hành sản xuất, giữa những con người với nhau thường nảy sinh những liên hệ và quan hệ nhất định; chỉ có trong phạm vi của những liên hệ xã hội và quan hệ xã hội này mới có thể có ảnh hưởng của họ đối với giới tự nhiên và mới có sản xuất “Ngay cả khi tôi chuyển về hoạt động khoa học…, hoạt động mà chỉ trong những trường hợp hiếm có tôi mới có thể thực hiện trng sự giao tiếp với những ngưoiừ khác, ngay cả lúc đó tôi cũng tiến hành một hoạt động xã hội… không những tài liệu cần cho hoạt động của tôi, cả đến bản thân ngôn ngữ mà nhà tư tưởng dùng để hoạt động, được cung cấp cho tôi với tính cách là một sản phẩm xã hội”[3]. Còn hoạt động thực tiễn của con người bao gồm đối tượng, phạm vi, quy mô và phương thức của thực tiễn đều chịu sự chế ước của điều kiện lịch sử.
- Những hình thức cơ bản của hoạt động thực tiễn:
Hoạt động thực tiễn rất đa dạng với nhiều hình thức ngày càng phong phú, song có ba hình thức cơ bản là hoạt động sản xuất vật chất, hoạt động chính trị - xã hội và hoạt động thực nghiệm khoa học.
Hoạt động sản xuất vật chất là hình thức hoạt động cơ bản, đầu tiên của thực tiễn. Đây là hoạt động mà trong đó con người sử dụng những công cụ lao động tác động vào giới tự nhiên để tạo ra những của cải và các điều kiện thiết yếu nhằm duy trì sự tồn tại, phát triển của mình và xã hội. Trước hết nhân loại chỉ có thể giải quyết vấn đề tư liệu tiêu dùng vật chất như ăn, uống, ở, mặc thông qua sản xuất mới có thể nói đến các hoạt động khác như chính trị, khoa học, nghệ thuật… Do vậy, cải tạo hoạt động sản xuất đối với tự nhiên là hoạt động thực tiễn sớm nhất của nhân loại, cũng là hoạt động căn bản của nhân loại quyết định tất cả các hoạt động khác. Hoạt động chính trị xã hội là hoạt động của các tổ chức cộng đồng người khác nhau trong xã hội nhằm cải biến những mối quan hệ xã hội để thúc đẩy xã hội phát triển. Thực nghiệm khoa học là hình thức đặc biệt của thực tiễn, là hoạt động mà con người tạo ra những trạng thái gần giống, giống hoặc lặp lại của tự nhiên và xã hội nhằm xác định các quy luật biến đổi và phát triển của đối tượng nghiên cứu. Hoạt động thực tiễn này ngày càng có vai trò quan trọng trong sự phát triển của xã hội, đặc biệt là trong thời kỳ cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại.
Mỗi hình thức hoạt động cơ bản của thực tiễn có chức năng quan trọng riêng, song giữa chúng có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, tác động qua lại lẫn nhau. Trong mối quan hệ đó, hoạt động sản xuất vật chất là hoạt động cơ bản nhất, đóng vai trò quyết định đối với các hoạt động khác. Bởi vì, nó là hoạt động “nguyên thuỷ” nhất và tồn tại một cách khách quan, thường xuyên trong đời sống của con người và nó tạo ra những điều kiện, của cải thiết yếu có tính quyết định đối với sự sinh tồn và phát triển của con người. Không có hoạt động sản xuất vật chất thì không thể có các hình thức hoạt động khác. Các hình thức hoạt động khác suy cho cùng cũng xuất phát từ hoạt động sản xuất vật chất và phục vụ cho hoạt động sản xuất của con người. Chính sự tác động qua lại lẫn nhau của các hình thức hoạt động cơ bản đó làm cho thực tiễn vận động, phát triển không ngừng và ngày càng có vai trò quan trọng đối với nhận thức.
1.2. Phạm trù nhận thức
1.2.1. Bản chất của nhận thức
Trong lịch sử triết học, cuộc đấu tranh xung quanh vấn đề con người có thể nhận thức được thế giới khách quan hay không cũng như cơ sở nền tảng của nhận thức là gì, luôn diễn ra gay go, phức tạp với nhiều quan điểm khác nhau.
Chủ nghĩa duy vật trước Mác với các đại biểu như Hêraclit, Đêmôcrit, Ph. Bêcơn, T. Hôpxơ, đặc biệt là L. Phoiơbắc đã đấu tranh quyết liệt chống lại chủ nghĩa duy tâm, cố gắng lý giải bản chất nhận thức trên lập trường duy vật. Họ thừa nhận khả năng nhận thức của con người đối với thế giới và coi nhận thức là sự phản ánh thế giới khách quan vào bộ óc người. Song, do hạn chế bởi điều kiện xã hội và trình độ nhận thức nên những quan điểm triết học của họ còn thiếu cơ sở khoa học, còn mang tính siêu hình, trực quan, máy móc trong giải quyết các vấn đề về nhận thức, chưa phản ánh đúng bản chất và mối quan hệ giữa các giai đoạn nhận thức. Đặc biệt, hạn chế lớn nhất của chủ nghĩa duy vật trước Mác là không luận giải đúng vai trò của thực tiễn đối với nhận thức, nên giải thích một cách siêu hình mối quan hệ giữa chủ thể và khách thể
nhận thức.
nhận thức.
L.Phoiơbắc đánh giá cao vai trò của cảm giác trong nhận thức và chỉ ra nguồn gốc, cơ sở khách quan của nó. Song, lý luận nhận thức của ông còn mang tính duy giác luận, trực quan, cảm tính, chỉ thừa nhận yếu tố sinh vật trong cảm giác của con người mà không thấy mặt xã hội của nó. Ông không phân biệt được sự khác nhau về bản chất giữa nhận thức cảm tính với nhận thức lý tính, hiểu chưa đầy đủ về vai trò thực tiễn là cơ sở của nhận thức, nên đồng nhất cảm giác với tư duy, phủ nhận vai trò tích cực của ý thức.
Trái với chủ nghĩa duy vật, chủ nghĩa duy tâm xuất phát từ việc không thừa nhận thế giới vật chất tồn tại độc lập với ý thức nên đã phủ định khả năng nhận thức thế giới của con người, hoặc nếu thừa nhận thì cho đó chỉ là sự áp đặt, chi phối từ những lực lượng “siêu nhiên” và kết quả nhận thức không phải sự phản ánh hiện thực khách quan.
Các nhà duy tâm khách quan, mặc dù không phủ nhận khả năng nhận thức thế giới, song luôn coi nhận thức không phải là sự phản ánh hiện thực khách quan, mà chỉ là “tự nhận thức” của ý niệm, còn tư tưởng là sự tồn tại ở đâu đó ngoài con người. G. Hêghen đã coi "ý niệm tuyệt đối" là linh hồn của nhận thức khoa học chân chính; nhận thức của con người là “ý niệm tuyệt đối tự nhận thức bản thân mình". Ông còn quy “thực tiễn” vào hoạt động tinh thần; hơn nữa, do chưa thoát khỏi lập trường giai cấp nên ông không đánh giá đúng vai trò của thực tiễn, đặc biệt là vai trò sản xuất vật chất đối với sự phát triển xã hội.
Các nhà duy tâm chủ quan hoàn toàn thủ tiêu khách thể khi đề cập đến nhận thức luận. Họ cho rằng, tất cả mọi cái đang tồn tại đều là "phức hợp cảm giác" của con người. G. Béccơli (1685-1753) cho rằng, “tồn tại có nghĩa là cảm giác được”, đối tượng nhận thức và cảm giác chỉ là một. Tất cả mọi cái từ cảm giác mà ra, và sự vật là sự kết hợp của những cảm giác chủ quan; không có chủ thể thì không có khách thể. Cũng như G. Béccơli, nhà duy tâm chủ quan và nhà bất khả tri luận Đ. Hium (1711-1766) đã tuyệt đối hoá vai trò của cảm giác, theo ông, năng lực chủ quan là kim chỉ nam cho cuộc sống, nhận thức chỉ là quá trình tâm lý xảy ra trong con người; thậm chí mối liên hệ nhân quả cũng không phải là quy luật của tự nhiên mà chỉ là thói quen tâm lý. Những nhà bất khả tri luận khẳng định thế giới là không thể biết được; lý trí con người có tính chất hạn chế và ngoài giới hạn của cảm giác, con người không thể biết được gì. I. Cantơ cho rằng, con người chỉ nhận thức được “hiện tượng”, còn “vật tự nó” thuộc về “siêu nghiệm”, tuyệt đối không biết được, không phải là đối tượng nhận thức; cảm giác chủ quan là nguồn gốc duy nhất của nhận thức, là cái đứng giữa chủ thể và “vật tự nó”.
C. Mác và Ph. Ăngghen đã đưa ra những quan điểm, nguyên tắc nền tảng khi trình bày về lý luận nhận thức. C. Mác đã vạch ra khuyết điểm chủ yếu của toàn bộ chủ nghĩa duy vật kể cả chủ nghĩa duy vật của L. Phoiơbắc: “... sự vật, hiện thực, cái có thể cảm giác được, chỉ được nhận thức dưới hình thức khách thể hay hình thức trực quan, chứ không được nhận thức là hoạt động cảm giác của con người, là thực tiễn, không được nhận thức về mặt chủ quan”[4]; đồng thời, ông phê phán chủ nghĩa duy tâm đã tuyệt đối hoá vấn đề tư duy, tuyệt đối hoá “lực lượng tinh thần” ngoài con người. C. Mác và Ph. Ăngghen đã đưa ra quan điểm đúng đắn về thực tiễn, vai trò của nó đối với nhận thức, nhận thức khoa học; hai ông đã thực hiện bước ngoặt cách mạng trong lý luận nhận thức. C. Mác và Ph. Ăngghen đã khẳng định: nhận thức là sự thu nhận tri thức vào ý thức con người; đời sống xã hội về bản chất là có tính thực tiễn; ý thức, nhận thức chỉ là sự phản ánh hiện thực khách quan vào đầu óc con người, v.v..
V.I.Lênin đã kế tục tư tưởng vĩ đại của C. Mác và Ph. Ăngghen, đồng thời phát triển lý luận về nhận thức và khẳng định nhận thức là bộ phận cấu thành hệ thống triết học mácxít hoàn chỉnh. Trong tác phẩm "Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán", V.I.Lênin đã nêu 3 nguyên tắc làm cơ sở nghiên cứu lý luận nhận thức duy vật biện chứng.
“1) Có những sự vật tồn tại độc lập với ý thức của chúng ta, độc lập với cảm giác của chúng ta, ở ngoài chúng ta...
2) Dứt khoát là không có và không thể có bất kỳ sự khác nhau nào về nguyên tắc giữa hiện tượng và vật tự nó. Chỉ có sự khác nhau giữa cái đã nhận thức và cái chưa được nhận thức...
3) Trong lý luận nhận thức, cũng như trong tất cả những lĩnh vực khác của khoa học, cần suy luận một cách biện chứng, nghĩa là đừng giả định rằng nhận thức của chúng ta là bất di bất dịch và có sẵn...”[5].
Cùng với kết luận trên, V.I.Lênin đã chỉ rõ: “Quan điểm về đời sống, về thực tiễn, phải là quan điểm thứ nhất và cơ bản của lý luận về nhận thức”[6]. Với tinh thần đó, V.I.Lênin đã chỉ ra những vấn đề bản chất nhất của nhận thức như: đối tượng nhận thức, khả năng nhận thức thế giới khách quan của con người, sự thống nhất giữa nhận thức với thực tiễn và biện chứng phức tạp của quá trình nhận thức. Điều đó khẳng định rõ tính thứ nhất của vật chất và làm rõ vấn đề cơ bản của triết học trên lập trường duy vật biện chứng. Hơn thế, trong khi khái quát về khả năng nhận thức của con người đối với thế giới khách quan, V.I.Lênin đã phê phán sâu sắc các quan điểm duy vật siêu hình, duy tâm, thuyết không thể biết.
Như vậy, nhận thức hiểu theo nghĩa chung nhất là sự hiểu biết của con người đối với hiện thực khách quan, là quá trình tạo thành tri thức trong bộ óc con người về hiện thực khách quan. Bản chất nhận thức là quá trình phản ánh biện chứng, tích cực, tự giác và sáng tạo thế giới khách quan vào óc người trên cơ sở thực tiễn.
Nhận thức không phải là hiện thực khách quan mà là quá trình phản ánh hiện thực khách quan một cách tích cực, sáng tạo. Điều này vừa khẳng định trình độ nhận thức của con người đối với hiện thực, vừa thừa nhận thế giới vật chất tồn tại khách quan độc lập với ý thức của con người.
Nhận thức là quá trình tác động biện chứng giữa chủ thể và khách thể nhận thức trên cơ sở thực tiễn. Chủ thể nhận thức không phải những người riêng lẻ, trừu tượng ngoài xã hội, mà chính là những con người, những thành viên của những cộng đồng xã hội nhấn định. Với chủ quan của mình, chủ thể nhận thức đã tác động tích cực tới khách thể, làm cho nó bộc lộ bản chất, quy luật và như vậy chủ thể nhận thức sẽ có sự hiểu biết về khách thể. Quá trình nhận thức diễn ra mang tích tích cực, chủ động, sáng tạo. Điều này được thể hiện ở sự nhận thức có mục đích; sự phản ánh vượt trước thông qua hoạt động thực tiễn; nội dung phản ánh là do hiện thực khách quan quy định, nhưng sự phản ánh đó đã thông qua lăng kính chủ quan của chủ thể, là “hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan”, là “cái vật chất được di chuyển vào óc người” nhưng đã được cải biến ở trong đó. Để khắc phục những giới hạn của các giác quan, con người luôn luôn chế tạo ra công cụ, “nối dài các giác quan của mình” để khám phá thế giới - đây cũng là vấn đề căn bản thể hiện tính tích cực, chủ động, sáng tạo của quá trình nhận thức.
Nhận thức là một quá trình phản ánh biện chứng phức tạp của con người đối với hiện thực khách quan, thông qua các giai đoạn và mối quan hệ chặt chẽ giữa các giai đoạn. Theo V.I.Lênin: “Nhận thức là quá trình xâm nhập (của trí tuệ) vào giới tự nhiên vô cơ, để làm cho giới tự nhiên ấy chịu sự chi phối của chủ thể và để khái quát (nhận thức cái chung trong các hiện tượng của tự nhiên ấy)...”[7]. “Nhận thức là sự tiến gần mãi mãi và vô tận của tư duy đến khách thể. Phản ánh của giới tự nhiên trong tư tưởng con người phải được hiểu không phải một cách “chết cứng”, “trừu tượng”, không phải không vận động, không mâu thuẫn, mà là quá trình trong vĩnh viễn của vận động, của sự nảy sinh mâu thuẫn và sự giải quyết các mâu thuẫn đó”[8].
Là sự phản ánh thế giới vật chất phong phú, phức tạp luôn vận động biến đổi cho nên nhận thức của con người cũng có một quá trình “vĩnh viễn của vận động” từ chưa hoàn thiện đến ngày càng hoàn thiện. Những thành quả nhận thức của các thế hệ kế tiếp nhau đã làm cho tri thức của nhân loại ngày càng phong phú, sâu sắc và đầy đủ hơn. Quá trình nhận thức thế giới là kết quả tổng hợp tri thức của mỗi cá nhân, của các thế hệ kế tiếp nhau và chịu sự chế ước của điều kiện, hoàn cảnh lịch sử nhất định. Con người ngày càng nhận thức sâu sắc những thuộc tính và mối liên hệ mới của thế giới. Song, con người không thể nhận thức hết được thế giới khách quan, bởi vì nhận thức là “quá trình vô hạn của việc tìm ra những mặt mới, những quan hệ mới”, là “quá trình vô hạn của sự đi sâu nhận thức của con người về các sự vật, hiện tượng”[9], đó là sự tiến gần mãi mãi và vô hạn của tư duy đến khách thể, là quá trình xâm nhập của lý trí vào hiện thực, là quá trình không ngừng làm phong phú trí tuệ của nhân loại bằng tri thức mới. Quá trình phản ánh theo trình tự từ thấp đến cao, từ đơn giản tới phức tạp, từ hiện tượng tới bản chất, từ bản chất kém sâu sắc tới bản chất sâu sắc hơn.
1.2.2. Các cấp độ nhận thức
Trên cơ sở trình độ xâm nhập vào bản chất của đối tượng, ta có thể phân chia thành nhận thức kinh nghiệm và nhận thức lý luận. Đây là hai trình độ nhận thức khác nhau về đối tượng, tính chất, chức năng cũng như hình thức và trình tự phản ánh.
Nhận thức kinh nghiệm là loại nhận thức hình thành từ sự quan sát trực tiếp các sự vật, hiện tượng trong tự nhiên, xã hội hay trong các thí nghiệm khoa học. Kết quả của nhận thức kinh nghiệm là những tri thức kinh nghiệm. Tri thức này có hai loại là tri thức kinh nghiệm thông thường và tri thức kinh nghiệm khoa học. Tri thức kinh nghiệm thông thường là loại tri thức được hình thành từ sự quan sát trực tiếp hàng ngày về cuộc sống và lao động sản xuất. Còn tri thức kinh nghiệm khoa học là loại tri thức thu được từ sự khảo sát các thí nghiệm khoa học. Hai loại tri thức này có quan hệ chặt chẽ với nhau, xâm nhập vào nhau để tạo nên tính phong phú, sinh động của nhận thức kinh nghiệm.
Nhận thức lý luận là loại nhận thức gián tiếp, trừu tượng và khái quát về bản chất, quy luật của các sự vật, hiện tượng. Nhận thức lý luận có tính trừu tượng và khái quát vì nó chỉ tập trung phản ánh cái bản chất mang tính quy luật của sự vật và hiện tượng. Do đó, tri thức lý luận - kết quả của nhận thức lý luận - thể hiện chân lý sâu sắc, chính xác và hệ thống hơn nhận thức kinh nghiệm.
Nhận thức kinh nghiệm và nhận thức lý luận là hai giai đoạn nhận thức khác nhau, nhưng có quan hệ biện chứng với nhau, Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: “Có kinh nghiệm mà không có lý luận, cũng như một mắt sáng, một mắt mờ”[10]. Trong mối quan hệ đó, nhận thức kinh nghiệm là cơ sở của nhận thức lý luận, nó cung cấp cho nhận thức lý luận những tư liệu phong phú, cụ thể. Nhận thức kinh nghiệm gắn bó chặt chẽ với thực tiễn tạo thành cơ sở hiện thực để kiểm tra, sửa chữa, bổ sung cho lý luận đã có và tổng kết, khái quát thành lý luận mới. Tuy nhiên, nhận thức kinh nghiệm mới chỉ dừng lại ở sự miêu tả, phân loại các sự kiện, các dữ kiện thu được từ sự quan sát và thí nghiệm trực tiếp, mới đem lại sự hiểu biết về các mặt riêng rẽ, bề ngoài, rời rạc, chưa phản ánh được cái bản chất, những mối quan hệ có tính quy luật của các sự vật, hiện tượng. Cho nên, nhận thức kinh nghiệm “tự nó không bao giờ có thể chứng minh được đầy đủ tính tất yếu”[11]. Ngược lại, được tổng kết từ kinh nghiệm, nhận thức lý luận mang tính hệ thống, khái quát cao. Đồng thời, do tính độc lập tương đối của nó, lý luận có thể đi trước những dữ kiện kinh nghiệm, hướng dẫn sự hình thành những tri thức kinh nghiệm có giá trị, lựa chọn những kinh nghiệm hợp lý để phục vụ cho hoạt động thực tiễn, góp phần làm biến đổi đời sống của con người. Thông qua đó mà nâng những tri thức kinh nghiệm từ chỗ là cái cụ thể, riêng lẻ, đơn nhất trở thành cái khái quát, phổ biến.
Việc nắm vững bản chất, chức năng của từng loại nhận thức cũng như mối quan hệ biện chứng giữa chúng có ý nghĩa phương pháp luận quan trọng trong việc đấu tranh khắc phục “bệnh” kinh nghiệm chủ nghĩa và “bệnh” giáo điều. Do nhận thức được mối quan hệ biện chứng giữa nhận thức kinh nghiệm và nhận thức lý luận nên trong hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn Đảng ta đã luôn chủ động, sáng tạo đi sâu tổng kết thực tiễn và phát triển lý luận, đó là một trong những yếu tố làm nên thắng lợi trong công cuộc đổi mới ở nước ta.
Căn cứ vào tính chất tự phát hay tự giác của sự xâm nhập vào bản chất của sự vật thì nhận thức lại có thể được phân chia ra thành nhận thức thông thường và nhận thức khoa học.
Nhận thức thông thường (nhận thức tiền khoa học) là loại nhận thức được hình thành một cách tự phát, trực tiếp từ trong hoạt động hàng ngày của con người. Nó phản ánh sự vật, hiện tượng xảy ra với tất cả những đặc điểm chi tiết, cụ thể và những sắc thái khác nhau. Nhận thức thông thường mang tính phong phú, nhiều vẻ và gắn liền với những quan niệm sống thực tế hàng ngày, vì thế nó có vai trò thường xuyên và phổ biến chi phối hoạt động của mọi người trong xã hội.
Khác với nhận thức thông thường, nhận thức khoa học là loại nhận thức được hình thành một cách tự giác và gián tiếp từ sự phản ánh đặc điểm bản chất, những quan hệ tất yếu của đối tượng nghiên cứu. Sự phản ánh này diễn ra dưới dạng trừu tượng lôgíc, là các khái niệm, các quy luật khoa học. Nhận thức khoa học có tính khách quan, trừu tượng, khái quát, có tính hệ thống, có căn cứ và chân thực. Nhận thức khoa học sử dụng một hệ thống các phương pháp nghiên cứu, sử dụng cả ngôn ngữ thông thường, thuật ngữ khoa học để diễn tả sâu sắc bản chất và quy luật của đối tượng nghiên cứu. Vì thế, nhận thức khoa học có vai trò ngày càng to lớn trong hoạt động thực tiễn, đặc biệt trong thời đại khoa học và công nghệ hiện đại.
Nhận thức thông thường và nhận thức khoa học là hai bậc thang khác nhau về chất của quá trình nhận thức, giữa chúng có mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Trong đó, nhận thức thông thường có trước nhận thức khoa học và là nguồn chất liệu để xây dựng nội dung của các khoa học. Mặc dù đã chứa đựng những mầm mống của những tri thức khoa học, song nhận thức thông thường chủ yếu vẫn chỉ dừng lại ở những bề ngoài, ngẫu nhiên, không bản chất của đối tượng và tự nó không thể chuyển thành nhận thức khoa học. Muốn phát triển từ nhận thức thông thường thành nhận thức khoa học cần phải thông qua khả năng tổng kết, khái quát đúng đắn của các nhà khoa học. Ngược lại, nhận thức khoa học, xâm nhập vào nhận thức thông thường, làm cho nó không ngừng phát triển.
Chương 2
VAI TRÒ CỦA THỰC TIỄN ĐỐI VỚI NHẬN THỨC
2.1. Thực tiễn là cơ sở của sự phát sinh nhận thức
Con người là anh linh của vạn vật, đặc điểm của con người là có tư tưởng và biết tư duy, hành động chịu sự chi phối của tư tưởng. Nghĩ trước làm sau, lấy sự hiểu biết thống nhất để làm mô thức thông thường của hành vi con người. Nhưng từ đó cũng dễ xuất hiện ảo giác cho rằng, nhận thức xuất hiện trước thực tiễn, nhận thức quyết định thực tiễn. Quả thực, trong hiện thực cuộc sống của con người, nhận thức và thực tiễn, hiểu biết và hành động là sự vướng mắc khó phân giải. Hai vấn đề này thường biểu hiện chế ước lẫn nhau, quyết định lẫn nhau. Về căn bản thực tiễn là cơ sở của nhận thức, thực tiễn quyết định nhận thức. Muốn lý giải quan điểm này, trước tiên cần xem xét sự phát sinh của nhận thức.
Sự phát sinh nhận thức ở đây không phải là chỉ ở đây không phải là chỉ sự xuất hiện và hình thành của một kiểu nhận thức cụ thể nào đó, mà là quá trình phát sinh năng lực nhận thức của con người từ không đến có. Đối với sự phát sinh của nhận thức, những trường phái triết học không giống nhau có sự giải thích không giống nhau. Triết học chủ nghĩa Mác lấy nhân tố lịch sử tự nhiên và nhân tố xã hội của sự phát sinh nhận thức kết hợp lại. Xuất phát từ thực tiễn, triết học Mác cho rằng, lấy mục đích của lao động làm đặc trưng chủ yếu trong sự phát sinh của nhận thức, lao động có tác dụng quyết định đối với nhận thức.
Sự hình thành năng lực nhận thức của con người, xét cho cùng được quyết định bởi hoạt động thực tiễn mà chỉ riêng con người mới có. Thực tiễn của con người lấy tính mục đích tự giác làm đặc trưng cải tạo thế giới khách quan. Nó yêu cầu con người phải nắm được tri thức về bản chất và quy luật của đối tượng; đồng thời cũng lấy đó làm cơ sở xác định mục tiêu thực tiễn cải tạo đối tượng. Điều đó đã đưa ra nhu cầu con người cần nắm bắt tính khách quan của thế giới, tức là đã nêu ra tính tất yếu của thế giới nhận thức. Đồng thời, thực tiễn làm cho khả năng nhận thức của con người trở thành điều tất nhiên, có thể. Thực tiễn là căn nguyên và tiêu chí quan hệ giữa chủ thể và khách thể. Sở dĩ chủ thể được coi là chủ thể vì nó thể lấy chính bản thân làm đối tượng nhận thức, đồng thời có thể ý thức rõ ràng được chính mình là người khởi xướng của hoạt động. Điểm này động vật không làm được, trẻ sơ sinh mới sinh cũng không làm được. Con người lấy công cụ làm vật trung gian tác động tương hỗ với đối tượng mới dần dần hình thành nên khái niệm khách thể; và cũng từ đó ý thức được chính mình là chủ thể, do đó đã mở ra hoạt động nhận thức là hoạt động riêng của con người.
Hoạt động thực tiễn không những đã thúc đẩy sự phát triển của não bộ con người, mà còn thông qua kiểu hoạt động trong não bộ này con người đã hình thành nên kết cấu và biểu đồ nhận thức riêng của con người, hình thành nên năng lực nhận thức riêng có của con người. Trở thành ký hiệu (cái mốc) năng lực nhận thức của con người, thực tiễn là kết cấu nhận thức có tính xã hội mà chỉ con người mới có. Kiểu kết cấu này nằm trong tác động tương hỗ thực tế giữa con người và đối tượng, từng bước thông qua chủ thể hoá của hoạt động mà hình thành. Con người trong quá trình vận dụng công cụ thực tế, thao tác đối tượng, thông qua từng bước nhịp nhàng của hoạt động, huấn luyện bộ máy vận động và bộ máy tư duy cảm giác, làm cho những phương thức, động tác thực tế ở bên ngoài chuyển hoá phương thức động tác, quan niệm đó hướng vào bên trong tức là chủ thể hoá, đồng thời làm cho kết cấu của cái sau giữ được sự ăn khớp với cái trước. Điều này đã hình thành nên khuôn mẫu của cảm biết và tư duy mà chỉ riêng chủ thể mới có, tức là hình thành trong não bộ con người. Biểu đồ nhận thức này là hình thức logic làm cố định và lưu giữ lại những nhận thức về đối tượng. Kiều đồ thức này là một bước tiến bộ “đồng hoá” chủ thể, tức là cơ sở nội tại của khách thể chưa biết mới nhận thức, đồng thời cùng với sự phát triển của thực tiễn mà không ngừng đạt đến phong phú, chuyển biến và nâng cao, năng lực nhận thức của con người do đó mà cũng có sự phát triển đi lên tương ứng.
Hoạt động thực tiễn của con người từ lúc vừa mới bắt đầu là hoạt động mang tính xã hội. Từ lúc bắt đầu thực hiện những hoạt động cơ bản nhất đã đòi hỏi con người phải có những động tác nhịp nhàng, trao đổi kinh nghiệm với nhau, do đó đã xuất hiện ngôn ngữ. Việc mở rộng sự trao đổi qua lại và phát triển ngôn ngữ trở thành hai động lực thúc đẩy lớn làm cho trình độ hoạt động nhận thức của con người không ngừng nâng cao, hình thành hoạt động năng lực trí tuệ có tính xã hội mà chỉ riêng con người mới có. Con người trong trao đổi hoạt động qua lại trong xã hội thông qua ngôn ngữ làm tư tưởng thu được phương thức biểu đạt chung, làm cho nhận thức vượt khỏi phạm vi hẹp của sự thể nghiệm cá nhân, khiến cho con người không những nắm bắt được kinh nghiệm của người xưa từ trước đó rất lâu, mà còn có thể nắm bắt được kinh nghiệm của người khác trong không gian rất xa, đã nâng cao hơn rất nhiều năng lực nhận thức của con người. Có thể thấy, thực tiễn xã hội là nhân tố cơ bản và quyết định sự phát sinh nhận thức của nhân loại, tức là làm cho mỗi con người sau khi sinh ra từ trình độ nhận thức của một con người, cũng cần phải thông qua con đường cơ bản tiếp thu sự giáo dục của xã hội, tham gia thực tiễn xã hội. Quá trình phát sinh nhu cầu nhận thức trên một trình độ nào đó của cá nhân là hình thức chắt lọc để tái hiện quá trình hình thành khoa học của nhận thức.
2.2. Thực tiễn là nguồn gốc và động lực của nhận thức
Đối với việc khảo sát sự hình thành của nhận thức, thực chất là xem xét là giải quyết xem vấn đề năng lực nhận thức của con người đã hình thành như thế nào. Đối với vấn đề năng lực nhận thức của con người, vẫn tồn tại một nội dung nhận thức từ đâu đến, nó xuất hiện và phát triển như thế nào. Triết học Mác cho rằng, thực tiễn quyết định sự hình thành và phát triển của nhận thức. Thực tiễn không những là nguồn gốc của nhận thức, mà còn là động lực của nhận thức, là tiêu chuẩn căn bản để kiểm nghiệm nhận thức có tính chân lý hay không, là mục đích cuối cùng của nhận thức.
Sở dĩ thực tiễn có thể trở thành nguồn gốc và động lực của nhận thức, với ý nghĩa đơn giản nhất là vì con người không thể thoát ly hành động, thoát ly thực tiễn, và còn vì thế giới bên ngoài qua thực tiễn sẽ luôn trực tiếp tác động để cho ta tri thức. Ở điểm này một số nhà triết học cổ đại Trung Quốc đã có cách nhìn thấu triệt. Tôn Tử đã dùng ngôn ngữ mộc mạc để nói: “Bất đăng sơn, bất tri thiên chi cao dã; bất lâm thâm khê, bất tri địa chỉ hậu dã” (Không lên núi cao, không biết cái cao của trời; không xuống hố sâu, không biết cái dày của đất). Lịch sử Trung Quốc có những nhà triết học theo khuynh hướng của chủ nghĩa duy vật đều đã biểu đạt tư tưởng “hành tiên ư tri” (hành động trước hết ở sự hiểu biết) mà đại biểu là nhà triết học Vương Phu Chi cuối đời Minh, đầu đời Thanh, đã tiến hành phân tích và phê phán một cách sâu sắc quan điểm sai lầm của “tôn tri nhi tiện hành” (đề cao hiểu biết mà hạ thấp hành động), “ly hành dĩ vi tri” (thoát ly hành động để hiểu biết).
Triết học của chủ nghĩa Mác đứng trên quan điểm thực tiễn của khoa học, thực tế mối quan hệ biện chứng giữa thực tiễn xã hội và nhận thức nhân loại chỉ ra, thực tiễn là nguồn gốc cơ bản và động lực cơ bản của nhận thức.
Sở dĩ nhận thức nhân loại không dừng lại ở một trình độ nào đó, trái lại tốc độ phát triển của nhận thức càng ngày càng nhanh là bởi vì, nói một cách thông thường, nhiệm vụ của nghiên cứu khoa học luôn luôn xoay quanh nhiệm vụ trung tâm nhu cầu của thực tiễn nhân loại để xác định. Chính Ăngghen cũng đã cho là như vậy; xã hội một khi có nhu cầu kỹ thuật, vì nó thúc đẩy khoa học tiến lên phía trước bằng 10 trường đại học.
Khoa học thời cổ đại, đầu tiên được quyết định bởi nhu cầu sản xuất nông nghiệp và sản xuất thủ công nghiệp lúc đó, sự khởi sắc của khoa học tự nhiên thế kỷ XVII, XVIII quyết định bởi nhu cầu kỹ thuật sản xuất phát triển mạnh mẽ của châu Âu lúc bấy giờ. Nhu cầu thực tế đã kích thích sự phát triển của khoa học, khoa học xuất hiện từ trong nhu cầu thực tế. Tính độc lập tương đối của nghiên cứu khoa học hiện đại ngày càng thể hiện rõ ràng, đề tài của nó tìm kiếm có lúc không trực tiếp xuất phát từ nhu cầu của thực tiễn, nhưng con người vẫn xem trọng thành quả đạt được dù có ý nghĩa thực tế như thế nào. Trên thực tế, đại đa số đề tài nghiên cứu khoa học đều do nhu cầu thực tiễn và sự phát triển kinh tế xã hội quyết định. Thực tiễn nhân loại không ngừng phát triển, tất nhiên không ngừng đưa ra vấn đề mới, bắt buộc con người không ngừng tiến hành nghiên cứu, nhận thức và giải quyết, từ đó mà đáp ứng đầy đủ nhu cầu của thực tiễn. Do đó, sự phát triển của thực tiễn trở thành động lực trực tiếp của sự phát triển nhận thức và tiến bộ xã hội.
Thực tiễn không chỉ đã sản sinh ra nhu cầu nhận thức mà còn vì sự phát triển của nhận thức đã cung cấp những điều kiện, phương tiện để sự phát triển của nhận thức có thể thực hiện. Thực tiễn vì sự phát triển của nhận thức mà cung cấp điều kiện bao gồm tư liệu, kinh nghiệm, thiết bị thực nghiệm và công cụ… Ăngghen chỉ rõ, sự phát triển to lớn của công nghiệp, không những đã cung cấp một khối lượng lớn tài liệu có thể tham khảo mà còn tự bản thân nó cũng đã cung cấp phương tiện thực nghiệm hoàn toàn không giống với trước kia; đồng thời còn sử dụng, chế tạo những công cụ mới mà con người có thể sử dụng. Cung cấp tài liệu, kinh nghiệm để cho ta ứng dụng nhận thức của nhân loại, làm cho con người có thể nhận thức thế giới trên diện rộng và độ sâu mà trước đây không có. Phương tiện quan sát và công cụ thực nghiệm được hiện đại hoá, ví dụ như kính viễn vọng bức xạ, kính hiển vi điện tử, máy phân tích quang phổ, máy hiện sóng (máy hiện dao động), rađa, xôna (bộ định vị bằng sóng âm); máy đo độ chính xác và tính năng của máy móc bằng tia lade, cho đến những loại máy móc mới có thể đo được giao cảm và vệ tinh nhân tạo thám hiểm, thăm dò vũ trụ, đều là những vật phẩm quý báu của thực nghiệm khoa học “ban cho” thực tiễn hiện nay.
Dùng những phương tiện này để trang bị cho khoa học hiện đại, không chỉ có thể từ mặt đất nhìn thấy bầu trời, nhìn thấy những thiên thể xa tít tắp trên hàng trăm triệu năm ánh sáng, mà còn có thể từ trên trời quan sát trái đất, cảm biết được những nơi, những ngõ ngách hẻo lánh trên trái đất mà con người chưa từng đặt chân đến. Từ đó đã mở rộng năng lực nhận thức và không gian nhận thức của con người. Nhận thức sau khi xuất hiện từ trong thực tiễn, không thoát ly thực tiễn, mà hoàn toàn ngược lại, từ đầu đến cuối nó luôn duy trì và liên hệ mật thiết với thực tiễn, từ đó nó làm cho bản thân thực tiễn cũng không ngừng phát triển.
2.3. Thực tiễn là tiêu chuẩn để kiểm tra chân lý
Các nhà triết học thực chứng cho rằng, chân lý là những quan điểm, tư tưởng được nhiều người tán thành - quan điểm này mang tính phiến diện, siêu hình bởi vì trên thực tế có nhiều nguyên nhân dẫn tới những luận điểm được nhiều người tán thành song không đúng đắn. Chủ nghĩa thực dụng lấy lợi ích làm tiêu chuẩn của chân lý, song vấn đề lợi ích này còn chung chung, trừu tượng, cho nên lợi ích của nhóm người hay bộ phận người này có thể lại là cái không có lợi, thậm chí là có hại cho bộ phận, nhóm người hay cá nhân người khác. Có quan điểm cực đoan lại cho rằng, chân lý thuộc về kẻ mạnh - điều này đã sai lầm, rơi vào quan điểm duy tâm bởi vì nó coi yếu tố quyền lực, sức mạnh của chủ thể nhận thức là tiêu chuẩn của chân lý.
Chủ nghĩa duy vật biện chứng đã bác bỏ những quan điểm sai lầm và phiến diện trên đây và cho rằng, chân lý là những tri thức phù hợp với hiện thực khách quan và được thực tiễn kiểm nghiệm. Như vậy, chân lý là sản phẩm của quá trình nhận thức về thế giới của con người. Nó được hình thành, phát triển dần dần từng bước, phụ thuộc vào điều kiện lịch sử cụ thể của hoạt động thực tiễn, hoạt động nhận thức của con người. V.I.Lênin đã nhận xét: “sự phù hợp giữa tư tưởng và khách thể là một quá trình: Tư tưởng ( = con người) không nên hình dung chân lý dưới dạng một sự đứng im chết cứng, một bức tranh (hình ảnh), đơn giản, nhợt nhạt (lờ mờ), không khuynh hướng, không vận động”[12].
Mọi chân lý đều có tính khách quan, tính cụ thể, tính tuyệt đối và tính tương đối.
Tính khách quan của chân lý nói lên nội dung của nó do hiện thực khách quan quy định không phụ thuộc vào ý thức con người hay loài người. Điều đó có nghĩa là nội dung của những tri thức đúng đắn không phải là sản phẩm thuần tuý chủ quan, không phải là sự xác lập tuỳ tiện của con người hoặc có sẵn ở trong nhận thức mà nội dung đó thuộc về thế giới khách quan, do thế giới khách quan quy định.
Chủ nghĩa duy vật liên hệ chặt chẽ với việc thừa nhận chân lý khách quan, “là người duy vật, có nghĩa là thừa nhận chân lý khách quan”[13]. Điều này hoàn toàn đối lập với chủ nghĩa duy tâm, chủ nghĩa duy vật siêu hình và thuyết không thể biết. Chủ nghĩa duy tâm muốn phủ định tính khách quan của chân lý. Họ gắn chân lý với “tinh thần vũ trụ”, hoặc với “cảm nghĩ chủ quan”, hoặc quy đồng nhất giữa những tín điều tôn giáo với chân lý. Chủ nghĩa duy vật siêu hình lại coi chân lý như một cái gì đó có sẵn, bất biến, O. Đuyrinh coi chân lý là cái vĩnh viễn, tuyệt đỉnh cuối cùng.
V.I.Lênin cho rằng, là người duy vật “vì chúng ta thừa nhận một nguồn gốc khách quan, độc lập với con người, của cảm giác của chúng ta”[14]. Vì vậy, trong nhận thức và trong hoạt động thực tiễn phải xuất phát từ hiện thực khách quan, hoạt động theo quy luật khách quan, chống chủ quan duy ý chí.
Mọi chân lý đều có tính khách quan, nhưng bản thân thế giới khách quan lại vô cùng, vô tận, vì vậy sự phù hợp của chân lý với thực tiễn là một quá trình. Điều đó cũng có nghĩa chân lý vừa mang tính tương đối vừa mang tính tuyệt đối.
Tính tương đối của chân lý thể hiện ở chỗ, nó bao quát một cách có điều kiện, gần đúng tính quy luật của khách thể. Tính chất này của chân lý là do tính “không tối cao và có hạn” của nhận thức quy định. Nhận thức của con người cũng như một thế hệ loài người và thậm chí của cả nhân loại, ở bất kỳ thời điểm nào, bao giờ cũng bị giới hạn bởi những điều kiện và hoàn cảnh lịch sử, bởi trình độ phát triển của thực tiễn xã hội. Trong khi đó, các sự vật , hiện tượng của thế giới xung quanh lại hết sức phong phú, muôn vẻ, không ngừng vận động, phát triển và luôn bộc lộ ra những thuộc tính và quan hệ mới cần phải được nhận biết. Chính vì thế, những tri thức mà con người đạt được trong quá trình lịch sử thường là những chân lý tương đối, tức là những tri thức đúng nhưng chưa hoàn toàn đầy đủ. Sự phù hợp của nó đối với khách thể là tương đối, là sự phù hợp có tính chất bộ phận, từng phần và ở một số cấp độ nào đó.
Nhưng tính tương đối của chân lý không loại trừ tính tuyệt đối của nó. Tính tuyệt đối của chân lý thể hiện ở chỗ, nó là những tri thức tuyệt đối đúng và hoàn toàn phù hợp với một phạm vi, một giai đoạn, một khía cạnh,một bộ phận nào đó của khách thể. Tính chất này của chân lý là do tính “tối cao và vô hạn” của nhận thức quy định. Chính vì mọi chân lý đều có tính tuyệt đối nên nếu xét theo “bản tính, xứ mệnh, khả năng và mục đích lịch sử cuối cùng” thì con người có thể đạt đến chân lý tuyệt đối, tức là đạt tới những tri thức hoàn toàn phù hợp và thực sự đầy đủ về thế giới.
Chân lý tương đối và chân lý tuyệt đối khác nhau về phạm vi và khả năng phản ánh, về mức độ đầy đủ, hoàn thiện hay mức độ chưa đầy đủ, chưa hoàn thiện, song chúng đều là chân lý khách quan có mối quan hệ thống nhất biện chứng với nhau. Điều đó biểu hiện mối quan hệ giữa quá trình nhận thức vô tận thế giới khách quan với quá trình nhận thức cái riêng lẻ, cụ thể có hạn của từng cá nhân, từng thế hệ trong điều kiện lịch sử, xã hội nhất định. Chân lý tuyệt đối là tổng số những chân lý tương đối, mỗi chân lý tương đối là những nấc thang trên con đường nhận thức chân lý tuyệt đối. V.I.Lênin viết: “theo bản chất của nó, tư duy của con người có thể cung cấp và đang cung cấp cho chúng ta chân lý tuyệt đối mà chân lý này chỉ là tổng số những chân lý tương đối. Mỗi giai đoạn phát triển của khoa học lại đem thêm những hạt mới vào cái tổng số ấy của chân lý tuyệt đối”[15] ... “chân lý tuyệt đối được cấu thành từ tổng số những chân lý tương đối”[16]. Ngược lại, mỗi chân lý tương đối đều chứa đựng những yếu tố, thành phần bộ phận của chân lý tuyệt đối, những thành phần này phù hợp với điều kiện lịch sử nhất định mà sau này không ai bác bỏ. V.I.Lênin viết: “... mỗi chân lý khoa học dù là có tính tương đối, vẫn chứa đựng một yếu tố của chân lý tuyệt đối”[17]
Nhận thức đúng đắn mối quan hệ biện chứng giữa tính tương đối và tính tuyệt đối của chân lý có ý nghĩa quan trọng trong việc phê phán và khắc phục những sai lầm cực đoan trong nhận thức và hành động. Nếu cường điệu hoá tính tuyệt đối của chân lý, hạ thấp tính tương đối của nó sẽ rơi vào quan điểm siêu hình, chủ quan, giáo điều, bệnh bảo thủ trì trệ. Ngược lại, nếu tuyệt đối hoá tính tương đối của chân lý, hạ thấp vai trò của tính tuyệt đối của nó sẽ rơi vào chủ nghĩa tương đối, sẽ “... phủ định mọi tiêu chuẩn, mọi mẫu mực khách quan, tồn tại không phụ thuộc vào loài người, những tiêu chuẩn và mẫu mực mà nhận thức tương đối của chúng ta ngày một tiến gần”[18]
Từ đó dẫn tới chủ nghĩa chủ quan, chủ nghĩa xét lại, thuật ngụy biện, thuyết hoài nghi và không thể biết.
Tính cụ thể của chân lý. Chân lý đạt được trong quá trình nhận thức bao giờ cũng gắn với nội dung cụ thể của hiện thực và được phát triển trong những điều kiện, hoàn cảnh cụ thể đó, V.I.Lênin đã khẳng định, không có chân lý trừu tượng mà chân lý luôn luôn là cụ thể.
Chân lý cụ thể vì đối tượng mà chân lý phản ánh bao giờ cũng tồn tại một cách cụ thể, trong những điều kiện hoàn cảnh và quan hệ cụ thể. Nội dung phản ánh của chân lý bao giờ cũng gắn với đối tượng nhất định, diễn ra trong không gian, thời gian hay một hoàn cảnh xác định.
Nếu thoát ly những điều kiện, lịch sử cụ thể thì những tri thức được hình thành sẽ rơi vào trừu tượng thuần tuý, không phải là những tri thức đúng đắn và không được coi là chân lý. Quán triệt quan điểm về tính chất cụ thể của chân lý có ý nghĩa phương pháp luận quan trọng trong nhận thức và thực tiễn. Nó đòi hỏi chúng ta phải có quan điểm lịch sử, cụ thể khi xem xét, đánh giá mọi sự vật, hiện tượng; phải xuất phát từ những điều kiện, hoàn cảnh cụ thể mà vận dụng những nguyên lý chung cho phù hợp. V.I.Lênin đã khẳng định rằng, bản chất, linh hồn sống của chủ nghĩa Mác là phân tích cụ thể một tình hình cụ thể, xem xét nội dung khách quan của quá trình lịch sử trong một thời điểm cụ thể nhất định.
Chân lý là sự nhận thức phù hợp lẫn nhau giữa chủ quan với khách quan. Như vậy, căn cứ vào cái gì để đoán định một nhận thức phải hay không phải là chân lý, hoặc là nói tiêu chuẩn của kiểm nghiệm chân lý là cái gì? Đây là một vấn đề tranh luận không ngớt trong lịch sử triết học. Triết học Mác đã giải quyết một cách khoa học vấn đề tiêu chuẩn của chân lý và xác định: “tư duy của con người có thể đạt tới chân lý khách quan không, hoàn toàn không phải là một vấn đề lý luận mà là một vấn đề thực tiễn. Chính trong thực tiễn mà con người phải chứng minh chân lý, nghĩa là chứng minh tính hiện thực và sức mạnh, tính trần tục của tư duy mình. Sự tranh cãi về tính hiện thực hay tính không hiện thực của tư duy tách rời thực tiễn, là một vấn đề kinh viện thuần tuý”[19]. Dựa vào quan điểm của triết học Mác về thực tiễn, chỉ có thực tiễn mới là tiêu chuẩn cơ bản của kiểm nghiệm chân lý. Thực tiễn kiểm nghiệm tính chân lý của nhận thức.
Ta biết rằng chân lý là phạm trù của chủ quan phù hợp với khách quan. Muốn biết rõ chủ quan và khách quan có phù hợp hay không phù hợp mà chỉ vòng vo trong phạm vi chủ quan thì không có cách gì để giải quyết. Đồng thời, bản thân thế giới khách quan bất kỳ cũng không thể làm tiêu chuẩn của chân lý. Nói cách khác, không thể đem nhận thức chủ quan giống với hiện thực khách quan để tiến hành đối chiếu, do đó cũng không có cách nào phân biệt rõ nhận thức loại nào là không có tính chân lý khách quan. Duy nhất có một khả năng làm tiêu chuẩn kiểm nghiệm tính chân lý của nhận thức, đó là chỉ có thể lấy “chiếc cầu”, “sợi dây liên hệ” hoặc “điểm giao thoa” của mối liên hệ giữa chủ quan và khách quan, đây chính là thực tiễn xã hội của con người.
Thực tiễn quyết định hoạt động của chủ quan, hướng về khách quan có tính hiện thực trực tiếp. Thực tiễn không chỉ giống nhận thức có ưu điểm của tính phổ biến mà còn có ưu điểm của tính hiện thực trực tiếp. Tính hiện thực trực tiếp của thực tiễn là song trùng, một mặt, thực tiễn là hoạt động vật chất khách quan, bàn thân nó là hiện thực trực tiếp; mặt khác, thực tiễn lại có thể làm cho lý luận chưa có tính hiện thực trực tiếp biến thành hiện thực trực tiếp, từ đó mà trực tiếp kiểm nghiệm trình độ phù hợp của lý luận so với hiện thực khách quan. Tính hiện thực trực tiếp của thực tiễn là nó có thể trở thành căn cứ chủ yếu của tiêu chuẩn tính chân lý, kiểm nghiệm tính đúng đắn của nhận thức.
Thực tiễn là tiêu chuẩn khách quan của tính chân lý, kiểm nghiệm tính đúng đắn của nhận thức. Căn cứ vào thực tiễn có thể phân biệt được tính chân lý của nhận thức, đây là tính xác định của tiêu chuẩn thực tiễn, nhưng thực tiễn kiểm nghiệm nhận thức là một quá trình nên nó luôn có tính hạn chế nhất định. Từ ý nghĩa này, tiêu chuẩn của thực tiễn lại là không xác định. Trên thực tế, tiêu chuẩn thực tiễn là sự thống nhất của tính xác định và tính không xác định. Thực tiễn luôn là thực tiễn của lịch sử nhất định, do đó lấy thực tiễn kiểm nghiệm chân lý luôn bị hạn chế bởi lịch sử nhất định. Mặt khác, điều kiện lịch sử luôn biến đổi không ngừng, bản thân thực tiễn cũng luôn phát triển không ngừng, do đó thực tiễn lại không ngừng phá vỡ tính hạn chế này. Tính hạn chế của lịch sử làm cho sự kiểm nghiệm của thực tiễn đối với chân lý mang tính không xác định nhất định, sự phát triển của lịch sử lại làm cho thực tiễn nhất định nào đó có thể xác định để kiểm nghiệm tính chân lý của nhận thức. Thực tiễn là sự phát triển không ngừng, chân lý cũng là sự phát triển không ngừng.
Thực tiễn là tiêu chuẩn căn bản kiểm nghiệm chân lý và tất nhiên không loại trừ vai trò của tư duy logic trong quá trình kiểm nghiệm chân lý. Chứng minh logic cung cấp cho thực tiễn lý luận chỉ đạo, nó có thể làm cho kinh nghiệm thực tiễn từ đặc thù trở thành tính phổ biến, để thúc đẩy thực tiễn kiểm nghiệm chân lý. Thực tiễn riêng kiểm nghiệm chân lý luôn là cụ thể có tính đặc thù. Lý luận bị chứng minh thì có hình thức trừu tượng, có tính phổ biến. Nếu như không có quá trình suy lý từ đặc thù đến phổ biến và từ phổ biến đến đặc thù thì không thể thực hiện sự kết hợp giữa lý luận và thực tiễn, cũng không thể lấy thực tiễn cụ thể để chứng minh hoặc bác bỏ một cách đầy đủ một lý luận nào đó. Đồng thời, tư duy logic lại cho thực tiễn căn cứ lý luận. Kinh nghiệm lịch sử phát triển lâu dài thực tiễn của nhân loại chứng minh rằng, con người không thể thoả mãn đơn thuần với thực tế kiểm nghiệm; mà nhất định phải tiến hành chứng minh logic để đưa ra căn cứ lý luận, từ đó làm cho thực tiễn của con người có năng lực và niềm tin to lớn.
Nhưng, dù cho tác dụng của tư duy logic có quan trọng cũng không thể thay thế được cho tác dụng của thực tiễn, bởi vì, tiền đề, khái niệm, nguyên lý và quy tắc logic mà tư duy logic sử dụng là không hoàn toàn phù hợp với thực tế khách quan, nên cần phải không ngừng tiến hành kiểm nghiệm tính chân lý trong thực tiễn và phải không ngừng phát triển nó trong thực tiễn. Định lý hình học Ơclit trong một thời gian dài bị chúng ta cho rằng không thể chứng minh được, coi đó là tiền đề của suy lý logic. Trên thực tế, những chân lý này chính là thông qua hoạt động lặp đi lặp lại của thực tiễn vô số lần mà con người tổng kết ra và tiến hành chứng minh. Cùng với sự phát triển không ngừng của thực tiễn, những chân lý này cũng sẽ thay đổi và phát triển. Đồng thời, quá trình tư duy logic và kết luận của nó được chứng minh là không chính xác, nhất định phải quay lại thực tiễn, thực tiễn là tiếng nói cuối cùng. Vai trò của tư duy logic khoa học, trên thực tế cũng chỉ là biểu hiện gián tiếp, tập trung vai trò của thực tiễn. Tôn trọng logic không ngừng là tôn trọng thực tiễn, không làm cho chúng xung đột với nhau, mà còn hoàn toàn tôn trọng yêu cầu tất nhiên của thực tiễn.
KẾT LUẬN
1. Theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng, thực tiễn là toàn bộ những hoạt động vật chất, mang tính lịch sử - xã hội của con người nhằm mục đích cải biến tự nhiên, xã hội và tư duy. Còn nhận thức hiểu theo nghĩa chung nhất là sự hiểu biết của con người đối với hiện thực khách quan, là quá trình tạo thành tri thức trong bộ óc con người về hiện thực khách quan. Bản chất nhận thức là quá trình phản ánh biện chứng, tích cực, tự giác và sáng tạo thế giới khách quan vào óc người trên cơ sở thực tiễn. Kế thừa và phát triển sáng tạo những yếu tố hợp lý trong những quan niệm về thực tiễn của các nhà triết học trước đó, C. Mác và Ph. Ăngghen đã có quan niệm đúng đắn, khoa học về thực tiễn và vai trò của nó đối với nhận thức cũng như đối với sự tồn tại và phát triển của xã hội loài người. Với việc đưa phạm trù thực tiễn vào lý luận nhận thức, các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác-Lênin đã tạo nên một bước chuyển biến cách mạng trong triết học nói chung và trong lý luận nhận thức nói riêng.
2. Quan điểm về thực tiễn giữ vai trò cơ bản nhất trong việc xây dựng lý luận về nhận thức của chủ nghĩa Mác. Sở dĩ như vậy là vì: “Thực tiễn cao hơn nhận thức (lý luận), không những của tính phổ biến, mà cả của tính hiện thực trực tiếp"[20]. Trước hết, thực tiễn là cơ sở của nhận thức. Con người bắt đầu quan hệ với tự nhiên không phải bằng lý luận mà bằng thực tiễn, chính trong quá trình thực tiễn, cải tạo thế giới mà nhận thức lý luận của con người mới được hình thành và phát triển. Hơn nữa, để đáp ứng nhu cầu của mình con người phải cải tạo thế giới bằng hoạt động thực tiễn, trong quá trình đó con người cũng biến đổi luôn cả bản thân mình, các giác quan của con người ngày càng hoàn thiện, năng lực tư duy lôgic, trí tuệ không ngừng được củng cố và phát triển; theo đó, con người ngày càng đi sâu nhận thức thế giới, khám phá những bí mật của thế giới, làm phong phú và sâu sắc hơn tri thức của mình. Có thể nói, thông qua thực tiễn đã xuất hiện nhu cầu, nhiệm vụ, phương hướng của nhận thức; xuất hiện nhu cầu tổng kết kinh nghiệm, tìm kiếm tri thức, khái quát lý luận của con người và thúc đẩy sự ra đời, phát triển của các ngành khoa học. Trên cơ sở thực tiễn con người mới có khả năng trực tiếp tạo ra công cụ, phương tiện phục vụ cho quá trình nhận thức - hoạt động tinh thần không thể có khả năng trực tiếp về vấn đề đó. Với hệ thống công cụ, phương tiện ngày càng hiện đại giúp con người có khả năng nhận thức một cách nhanh hơn, xa hơn, trong những điều kiện khó khăn phức tạp hơn, nhận thức ngày một hiệu quả. Thực tiễn không những là cơ sở mà còn là động lực của quá trình nhận thức. Thông qua thực tiễn đã xuất hiện những nhu cầu vật chất, tinh thần và nhu cầu đó ngày càng cao. Tuy nhiên, khả năng của chủ thể nhận thức luôn có hạn, điều này đã thúc thẩy sự nỗ lực về tri thức, trí tuệ để thoả mãn nhu cầu của mình. Cùng với vấn đề đó, thông qua thực tiễn đã tạo ra những tiền đề, điều kiện thúc đẩy quá trình nhận thức. Với những ý nghĩa đó thực tiễn là động lực của quá trình nhận thức. Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức còn thể hiện ở chỗ, nó là tiêu chuẩn của chân lý. C. Mác viết: “Vấn đề tìm hiểu xem tư duy của con người có thể đạt tới chân lý khách quan không, hoàn toàn không phải là một vấn đề lý luận mà là vấn đề thực tiễn. Chính trong thực tiễn mà con người phải chứng minh chân lý, nghĩa là chứng minh tính hiện thực và sức mạnh, tính trần tục của tư duy của mình”[21]. Ông còn nhấn mạnh rằng, nếu đứng ngoài thực tiễn mà xem xét chân lý khách quan có phù hợp với tư duy con người hay không, thì như thế là triết học kinh viện.
3. Từ việc nhận rõ vai trò to lớn của thực tiễn đối với nhận thức, đòi hỏi chủ thể hoạt động phải luôn quán triệt đúng đắn quan điểm thực tiễn đối với nhận thức. Trong nhận thức phải xuất phát từ thực tiễn, dựa trên cơ sở thực tiễn, đi sâu, đi sát thực tiễn. Cụ thể hoá sáng tạo tinh thần này Đảng ta đã chỉ rõ: “... đổi mới phải vì lợi ích của nhân dân, dựa vào nhân dân, phát huy vai trò chủ động sáng tạo của nhân dân, xuất phát từ thực tiễn, nhạy bén với cái mới”[22]. Đồng thời, phải: “thường xuyên tổng kết thực tiễn, bổ sung, phát triển lý luận, giải quyết đúng đắn những vấn đề do thực tiễn đặt ra”[23], “tổng kết thực tiễn để phát triển lý luận, cung cấp luận cứ khoa học cho việc hoạch định đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng và nhà nước”[24]. Nếu xa rời thực tiễn dẫn tới các sai lầm của bệnh chủ quan, giáo điều, quan liêu và chủ nghĩa xét lại.
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
[4] C. Mác và Ph. Ăngghen, Toàn tập, Nxb CTQG, Hà Nội 1985, tập 3, tr.9.
[5] V. I. Lênin, Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M.1980, tập 18, tr.117.
[6] V. I. Lênin, Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M.1980, tập 18, tr. 167.
[7] V. I. Lênin, Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M. 1981, tập 29, tr. 206 - 207.
[8] V. I. Lênin, Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M. 1981, tập 29, tr. 207 - 208.
[9] Sđd, tr. 240.
[10] Hồ Chí Minh, Toàn tập, Nxb CTQG, Hà Nội, 1996, tập 5, tr..234.
[11] C. Mác và Ph. Ăngghen, Toàn tập, Nxb CTQG, Hà Nội, 1994, t. 20, tr. 718.
[12] V. I. Lênin, Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M. 1981, tập 29, tr. 207.
[13] V. I. Lênin, Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M. 1980, tập 18, tr. 207.
[14] V. I. Lênin, Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M. 1980, tập 18, tr. 149.
[15] V. I. Lênin, Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M.1980, tập 18, tr.158, 383, 160.
[16] V. I. Lênin, Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M.1980, tập 18, tr.158, 383, 160.
[17] V. I. Lênin, Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M.1980, tập 18, tr.158, 383, 160.
[18] V. I. Lênin, Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M.1977, tập 42, tr. 364.
[20] V. I. Lênin, Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M. 1981, tập 29, tr. 230.
[21] C. Mác và Ph. Ăngghen, Toàn tập, Nxb Sự thật, Hà Nội 1995, tập 3, tr. 9 - 10.
[22] Đảng Cộng sản Việt Nam (2006), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội 2006, tr.71.
[23] Sđd, tr. 131.
[24] Sđd, tr. 99.
em muốn hỏi chị ghi là vai trò của nhận thức đối với thực tiễn nhưng tại sao khi làm chị lại làm theo hướng vai trò của thực tiễn đối vơi nhận thức ạ.
Trả lờiXóa